Chia sẻ trên trang Project Syndicate, hai học giả Joseph E. Stiglitz và Lori Wallach cho rằng, cách duy nhất để chấm dứt đại dịch là tiêm chủng đủ số lượng người trên toàn thế giới. Khẩu hiệu “không ai an toàn cho đến khi tất cả chúng ta đều an toàn” thể hiện thực tế dịch tễ học mà nhân loại đang phải đối mặt.
Các đợt bùng phát
dịch ở bất cứ đâu cũng có thể sản sinh ra biến thể virus Corona chủng mới kháng
vắc-xin, buộc tất cả phải trở lại một hình thức phong tỏa nào đó. Với sự xuất
hiện của những đột biến mới đáng lo ngại ở Ấn Độ, Brazil, Nam Phi, Anh và những
nơi khác, đây không phải là mối đe dọa đơn thuần về mặt lý thuyết.
Trầm trọng hơn, việc sản xuất vắc-xin hiện chưa thể cung cấp đủ 10 - 15
tỷ liều cần thiết để ngăn chặn sự lây lan của virus. Tính đến cuối tháng 4, chỉ
có 1,2 tỷ liều được xuất xưởng trên toàn thế giới. Với tốc độ này, hàng trăm
triệu người ở các nước đang phát triển sẽ vẫn chưa được chủng ngừa ít nhất cho
đến năm 2023.
Vì vậy, việc chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden thông báo sẽ cùng với
100 quốc gia khác tìm cách từ bỏ khẩn cấp các quy tắc về quyền sở hữu trí tuệ
(IP) của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) đối với vắc-xin ngừa Covid-19 là tin chấn động.
Các cuộc đàm phán đúng lúc về một thỏa thuận WTO tạm thời loại bỏ những
rào cản này sẽ tạo ra sự bảo đảm về mặt pháp lý mà các chính phủ và nhà sản
xuất trên khắp toàn cầu cần để mở rộng quy mô sản xuất vắc-xin, phương pháp
điều trị và chẩn đoán.
Mùa thu năm ngoái, cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump đã tập hợp một số đồng
minh là các nước giàu để ngăn chặn bất kỳ cuộc đàm phán từ bỏ IP nào như trên.
Song, chính quyền kế nhiệm đối mặt với áp lực ngày càng tăng về việc phải đảo
ngược chính sách này với sự ủng hộ của 200 người từng đoạt giải Nobel, các cựu
lãnh đạo quốc gia cũng như chính phủ, 110 thành viên Hạ viện và 10 Thượng nghị
sỹ Mỹ, 400 nhóm xã hội dân sự Mỹ, 400 nghị sĩ châu Âu cùng nhiều tổ chức, cá
nhân khác.
Căn nguyên vấn đề
Theo các học giả Stiglitz và Wallach, sự khan hiếm vắc-xin ở khắp các
nước đang phát triển phần lớn bắt nguồn từ nỗ lực của các hãng bào chế nhằm duy
trì kiểm soát độc quyền và lợi nhuận.
Pfizer và Moderna, hai nhà bào chế vắc-xin mRNA cực kỳ hiệu quả đã từ
chối hoặc không đáp ứng đề nghị của các nhà sản xuất dược phẩm đủ điều kiện tìm
cách sản xuất chế phẩm của họ. Không một nhà phát triển vắc-xin nào chia sẻ
công nghệ của họ với những nước nghèo thông qua Nhóm tiếp cận công nghệ
Covid-19 tự nguyện của Tổ chức Y tế thế giới (WHO).
Các cam kết gần đây của các công ty về việc cung cấp cho Chương trình
tiếp cận toàn cầu về vắc-xin Covid-19 (COVAX), sáng kiến nhằm hướng họ đến
những nhóm dân số có nguy cơ cao nhất ở các nước nghèo hơn, không có gì thay
thế được. Những hứa hẹn này có thể xoa dịu cảm giác tội lỗi của các hãng dược
phẩm nhưng không tạo ra mấy thay đổi đối với nguồn cung toàn cầu.
Các tập đoàn dược phẩm tập trung chủ yếu vào doanh thu, không phải sức
khỏe toàn cầu. Mục tiêu của họ rất đơn giản: Duy trì càng nhiều sức mạnh thị
trường càng tốt để tối đa hóa lợi nhuận.
Trong những tuần gần đây, vô số đoàn vận động hành lang cho các hãng
dược đã kéo về Washington để gây áp lực buộc các nhà lãnh đạo chính trị ngăn
chặn việc từ bỏ quy định bảo hộ IP của WTO. Họ khăng khăng, việc từ bỏ là không
cần thiết, vì khung pháp lý hiện có của WTO đủ linh hoạt để cho phép tiếp cận
công nghệ. Họ cũng cho rằng việc miễn trừ sẽ không hiệu quả, vì các nhà sản
xuất ở những nước đang phát triển không có đủ tiềm lực để sản xuất vắc-xin.
Chưa hết, các công ty dược phẩm còn cảnh báo, đề xuất nếu thành hiện thực sẽ
làm suy yếu các động lực nghiên cứu, làm giảm lợi nhuận của các doanh nghiệp
phương Tây và thậm chí sẽ giúp Trung Quốc và Nga đánh bại phương Tây về mặt địa
chính trị.
Trong khi, việc từ bỏ IP tạm thời với vắc-xin Covid-19 rõ ràng sẽ tạo ra
sự khác biệt thực sự. Đó là lí do tại sao các công ty dược phản đối kịch liệt
như vậy. Hơn nữa, “thị trường” xác nhận suy nghĩ này, bằng chứng là giá cổ
phiếu của các nhà sản xuất vắc-xin lớn đã giảm mạnh ngay sau thông báo
"lịch sử" của chính quyền Biden. Với việc miễn trừ, thêm nhiều
vắc-xin sẽ đến tay người dùng, giá sẽ giảm và lợi nhuận của các công ty do đó
cũng kém đi.
Những lời nói dối nghiêm trọng
Sau nhiều năm tích cực vận động và hàng triệu người đã thiệt mạng vì đại
dịch HIV/AIDS, các nước WTO mới nhất trí về nhu cầu cấp phép IP bắt buộc (các
chính phủ cho phép các công ty nội địa sản xuất một dược phẩm đã được cấp bằng
sáng chế mà không cần sự đồng ý của chủ sở hữu bằng sáng chế) để đảm bảo khả
năng tiếp cận thuốc chữa bệnh.
Song, các hãng dược chưa bao giờ từ bỏ việc làm mọi thứ có thể để phá
hủy nguyên tắc này. Họ cho rằng, việc từ bỏ IP với vắc-xin ngừa virus corona
chủng mới sẽ tạo ra tiền lệ khủng khiếp. Các học giả đã tìm cách lật tẩy những
điều bất ổn trong tuyên bố của họ.
Thứ nhất, lập luận rằng các nước đang phát triển thiếu kỹ năng sản xuất vắc-xin Covid-19 dựa vào các công nghệ mới là không đúng.
Khi các hãng bào chế vắc-xin của Mỹ và châu Âu đồng ý hợp tác với các nhà sản
xuất nước ngoài như Viện Huyết thanh của Ấn Độ (nhà sản xuất vắc-xin lớn nhất
thế giới) và Aspen Pharmacare ở Nam Phi, các tổ chức này không gặp vấn đề gì
đáng chú ý trong sản xuất.
Liên minh Đổi mới sẵn sàng ứng phó dịch bệnh đã xác định được khoảng 250
công ty khác trên khắp thế giới có cùng tiềm năng thúc đẩy nguồn cung vắc-xin.
Họ chỉ cần tiếp cận công nghệ và bí quyết.
Suhaib Siddiqi, cựu Giám đốc phụ trách hóa học của hãng dược Moderna quả
quyết, dù rất khó và tốn kém để phát triển công nghệ vắc-xin mRNA, nhưng nếu
được chia sẻ đầy đủ về công nghệ và cách thức, nhiều nhà máy hiện đại có thể
sản xuất được loại vắc-xin này trong vòng 3 - 4 tháng.
Thứ hai, các hãng dược tuyên bố việc từ bỏ IP là không cần thiết vì
“tính linh hoạt” của các quy định hiện có của WTO và rằng các công ty ở những
nước đang phát triển đã không tìm kiếm giấy phép bắt buộc.
Tuy nhiên, thực tế, điều này phản ánh các hãng dược phương Tây đã làm
mọi thứ có thể để tạo ra hàng lớp pháp lý về các bằng sáng chế, bản quyền,
thiết kế công nghiệp độc quyền và “các độc quyền” bí mật thương mại khiến những
quy định linh hoạt hiện có không bao giờ có thể chạm tới được.
Ví dụ, vì vắc-xin mRNA có hơn 100 thành phần trên toàn thế giới, trong
đó nhiều thành phần gắn với một số dạng bảo hộ IP nào đó nên việc điều phối các
giấy phép bắt buộc giữa các quốc gia cho chuỗi cung ứng này là gần như không
thể.
Hơn nữa, theo các quy định của WTO, việc cấp phép bắt buộc cho xuất khẩu
thậm chí còn phức tạp hơn, dù hoạt động thương mại này là rất cần thiết để tăng
nguồn cung vắc-xin toàn cầu. Ví dụ, nhà sản xuất dược phẩm Canada Biolyse không
được phép sản xuất và xuất khẩu các phiên bản tương tự vắc-xin gốc của Johnson
& Johnson sang các nước đang phát triển sau khi J&J từ chối yêu cầu cấp
giấy phép tự nguyện cho họ.
Một yếu tố khác dẫn đến tình trạng thiếu hụt nguồn cung vắc-xin là sự sợ hãi,
cả ở cấp quốc gia và doanh nghiệp. Nhiều nước lo lắng Mỹ và Liên minh châu Âu
(EU) sẽ cắt viện trợ hoặc áp đặt trừng phạt nếu họ cấp giấy phép bắt buộc sau
nhiều thập kỷ bị đe dọa làm như vậy. Song, với sự miễn trừ của WTO, các chính
phủ và công ty này sẽ thoát khỏi các vụ kiện của doanh nghiệp, các lệnh cấm và
những thách thức khác.
Thứ ba, lập luận rằng việc từ bỏ IP sẽ làm giảm lợi nhuận của các hãng
dược cũng như không khuyến khích nghiên cứu và phát triển trong tương lai là
sai. Sự miễn trừ từ WTO sẽ không bãi bỏ các yêu cầu pháp lý quốc gia về việc
chủ sở hữu IP phải được trả tiền bản quyền hoặc các hình thức bồi thường khác.
Nhưng, thông qua loại bỏ lựa chọn của các hãng độc quyền về việc ngăn chặn sản
xuất nhiều hơn, việc miễn trừ sẽ tăng động lực cho các công ty dược phẩm tham
gia vào các thỏa thuận tự nguyện.
Do đó, ngay cả khi WTO áp miễn trừ, các hãng phát triển vắc-xin vẫn có
thể kiếm được bộn tiền. Doanh thu từ vắc xin Covid-19 của Pfizer và Moderna
trong năm 2021 dự kiến đạt lần lượt là 15 tỷ USD và 18,4 tỷ USD, dù các chính
phủ đã tài trợ phần lớn cho hoạt động nghiên cứu cơ bản và trả trước rất nhiều
tiền để đưa vắc-xin ra thị trường.
Cuối cùng, lập luận rằng việc miễn trừ IP sẽ giúp Trung Quốc và Nga tiếp
cận công nghệ Mỹ là không thuyết phục. Lí do vì các vắc-xin không phải do Mỹ
tạo ra đầu tiên. Nghiên cứu hợp tác xuyên quốc gia về mRNA và các ứng dụng y tế
của nó đã được tiến hành trong nhiều thập kỷ.
Nhà khoa học người Hungary Katalin Karikó đã tạo bước đột phá đầu tiên
vào năm 1978 và kể từ đó các bước phát triển tiếp theo đã diễn ra ở Thổ Nhĩ Kỳ,
Thái Lan, Nam Phi, Ấn Độ, Brazil, Argentina, Malaysia, Bangladesh và các quốc
gia khác, bao gồm cả Viện Sức khỏe quốc gia Mỹ.
Ngoài ra, công nghệ mRNA trong vắc-xin của Pfizer lại thuộc sở hữu của
BioNTech (một công ty Đức do một người nhập cư Thổ Nhĩ Kỳ và vợ của ông sáng
lập) và công ty này đã cấp giấy phép sản xuất vắc-xin cho công ty Trung Quốc
Fosun Pharma. Bên cạnh đó, Trung Quốc cũng đang tự phát triển và sản xuất vắc
xin mRNA của riêng họ. Một loại đang trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng giai
đoạn 3; một loại khác có thể được bảo quản ở nhiệt độ tủ lạnh, loại bỏ nhu cầu
quản lý dây chuyền lạnh.
Mỹ có thể thua nếu...
Đối với những người tập trung vào các vấn đề địa chính trị, nỗi lo ngại
lớn hơn phải là, cho đến nay Mỹ chưa tham gia vào chính sách ngoại giao
Covid-19 mang tính xây dựng. Mỹ đã ngăn chặn xuất khẩu vắc-xin mà họ thậm chí
không sử dụng. Chỉ khi làn sóng lây nhiễm thứ hai bắt đầu tàn phá Ấn Độ thì
Washington mới thấy cần thiết chuyển giao những liều AstraZeneca chưa sử dụng
của mình.
Trong khi đó, Nga và Trung Quốc không chỉ tự sản xuất vắc-xin. Họ đã
tham gia vào việc chuyển giao công nghệ và kiến thức quan trọng, tạo dựng
quan hệ đối tác trên toàn thế giới và giúp đẩy nhanh nỗ lực tiêm chủng toàn
cầu.
Với số ca mắc mới hàng ngày tiếp tục đạt mức cao ở một số nơi trên thế
giới, khả năng các biến thể nguy hiểm mới xuất hiện tạo ra rủi ro ngày càng
tăng cho tất cả chúng ta. Thế giới sẽ ghi nhớ những quốc gia nào đã giúp đỡ và
những quốc gia nào đã thiết lập các rào cản trong thời điểm quan trọng này.
Vắc-xin Covid-19 đã được các nhà khoa học từ khắp nơi trên thế giới phát
triển, nhờ vào khoa học cơ bản được nhiều chính phủ hỗ trợ. Do đó, việc mọi
người trên thế giới được hưởng những lợi ích từ chúng là đúng đắn. Đây là vấn
đề đạo đức và tư lợi. Nhân loại không nên để các hãng dược đặt lợi nhuận lên
trên các sinh mạng.
Đăng nhận xét